Λέον Τρότσκι- 70 χρόνια από την δολοφονία του

Του Σάββα Μιχαήλ
Τι σημασία μπορεί να έχει σήμερα, το 2010, για μιαν εργατική τάξη αντιμέτωπη με τις προκλήσεις της χειρότερης παγκόσμιας κρίσης στην Ιστορία του καπιταλισμού, ο φόνος στο Μεξικό, πριν εβδομήντα χρόνια, του εξόριστου μπολσεβίκου ηγέτη Λέοντα Τρότσκυ;
Το ερώτημα μπορεί να μην έχει νόημα για όσους έχουν σβήσει με μονοκοντυλιά την Οκτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση, ή επιλέγουν μια στρεβλή εικόνα που συντηρεί τις αντικομμουνιστικές ή σταλινικές προκαταλήψεις τους ή κηρύσσουν την ιστορική αμνησία, στο όνομα τάχα μιας «επανίδρυσης» ενός «κομμουνισμού» άμεμπτου από το «προπατορικό αμάρτημα» της πρώτης νικηφόρας εφόδου στον ουρανό το 1917, της τραγωδίας που ακολούθησε και της διάλυσης της χώρας των Σοβιέτ το 1991. Η εργατική τάξη, όμως, και προπαντός η επαναστατική της πρωτοπορία δεν μπορεί να προχωρήσει λοβοτομημένη και χωρίς Ιστορία.
Το αρχικό μας ερώτημα μπαίνει σήμερα ακόμη πιο επιτακτικά όχι παρά αλλά λόγω ακριβώς της παγκόσμιας συστημικής κρίσης και των προκλήσεων της. Η δολοφονία του Τρότσκυ από την σπείρα των πρακτόρων της σταλινικής Γκεπεού στις 20 Αυγούστου 1940 δεν μπορεί να αποκοπεί από το ιστορικό της πλαίσιο. Έγινε ακριβώς όταν η προηγούμενη παγκόσμια καπιταλιστική χρεοκοπία οδηγούσε.. ..αδυσώπητα στην βαρβαρότητα του παγκοσμίου πολέμου κι η διεθνής εργατική τάξη, πρώτα-πρώτα η ευρωπαϊκή, βρίσκονταν επίσης μπροστά σε γιγάντιες ιστορικές προκλήσεις.
Στην εξόντωση του Τρότσκυ έρχονται να συναντηθούν οι τύχες των τριών μεγάλων στιγμών της ευρωπαϊκής επανάστασης:
Της Ρωσικής Επανάστασης απαρχής της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης, που έμεινε, όμως, απομονωμένη και είδε να φυτρώνει πάνω στις πληγές της η γάγγραινα της σταλινικής γραφειοκρατίας
Της Γερμανικής Επανάστασης που οι αλλεπάλληλες ήττες της, με ευθύνη της σοσιαλδημοκρατίας, το 1919 και το 1923, σφράγισαν τις τύχες της χώρας των Σοβιέτ που μάταια περίμενε βοήθεια από το προλεταριάτο της ανεπτυγμένης Δύσης κι άνοιξαν τελικά το δρόμο στον φασισμό
Της Ισπανικής Επανάστασης, τελευταίας ευκαιρίας να νικηθεί η επέλαση του φασισμού και να εμποδιστεί με επαναστατικά μέσα η κατολίσθηση στον παγκόσμιο πόλεμο – μια ευκαιρία που θυσιάστηκε στο βωμό της ταξικής συνεργασίας του «Λαϊκού Μετώπου» με την σκιά της «δημοκρατικής» αστικής τάξης και της διπλωματίας του Κρεμλίνου με τις Δυτικές Δημοκρατίες. Η Γκεπεού στην Ισπανία έγινε η «σχολή» από την οποία πέρασε ο Ραμόν Μερκαντέρ κι όλη η σπείρα που στήριξε την δολοφονία του Τρότσκυ και εκπαιδεύτηκε δολοφονώντας επαναστάτες αναρχικούς, σοσιαλιστές, τροτσκιστές και ΠΟΥΜιστές που μένανε πιστοί στην κοινωνική επανάσταση.

Ο φόνος στο Μεξικό ονομάστηκε δίκαια «το έγκλημα του αιώνα» γιατί συμπυκνώνει και κορυφώνει μια σειρά από ιστορικές ήττες της παγκόσμιας επανάστασης. Όλοι οι επιζώντες ηγέτες της Κεντρικής Επιτροπής των Μπολσεβίκων το 1917, πλην του Στάλιν, είχαν ήδη εξοντωθεί ο 1936-1939 στις στημένες Δίκες της Μόσχας με εισαγγελέα τον πρώην μενσεβίκο Βισίνσκυ, τον άνθρωπο που είχε ζητήσει την σύλληψη επ’ εσχάτη προδοσία του Λένιν το 1917 και τον τουφεκισμό του σαν «πράκτορα των Γερμανών»! Ο τελευταίος κι ο πιο επιφανής επιζών μπολσεβίκος ηγέτης, και ασυμβίβαστος αντίπαλος της γραφειοκρατίας ήταν ο Τρότσκυ, ο ζωντανός κρίκος ανάμεσα στο επαναστατικό διεθνιστικό πρόταγμα καθολικής ανθρώπινης χειραφέτησης του Οκτώβρη 1917 και στην νέα Διεθνή, την Τέταρτη Διεθνή που μόλις είχε ιδρυθεί για να παλέψει με το Μεταβατικό της Πρόγραμμα για αυτό ακριβώς το πρόταγμα πανανθρώπινου κομμουνισμού, πρώτα-πρώτα στις ζοφερές συνθήκες της πολεμικής βαρβαρότητας.
Το μαζικό πογκρόμ κατά των διεθνιστών επαναστατών σε ολόκληρο τον κόσμο, είχε στόχο τον αποκεφαλισμό της πρωτοπορίας που θα μπορούσε να ηγηθεί της πάλης για την μετατροπή του παγκόσμιου πολέμου, τον οποίο άρχιζαν οι ιμπεριαλιστές, σε διεθνή εμφύλιο πόλεμο κατά των ιμπεριαλιστών και για τον παγκόσμιο σοσιαλισμό. O περίφημος διάλογος του Χίτλερ με τον Γάλλο διπλωμάτη Κουλόντρ στην αρχή του πολέμου κι η κοινή ανησυχία τους μήπως «ο τελικός νικητής του πολέμου θα ήταν ο κ. Τρότσκυ» φανερώνει συν τις άλλοις τον προληπτικό χαρακτήρα που είχε το έγκλημα στο Μεξικό καθώς και την κάλυψη που έδωσε στις ενέργειες της σταλινικής σπείρας το αμερικανικό Εφ Μπι Άι, όπως είναι πια γνωστό… Ο φόνος του Τρότσκυ δεν ήταν απλώς μια (πύρρεια) νίκη του Στάλιν και του σταλινισμού. Ο μεγαλύτερος κερδισμένος ήταν τελικά ο ιμπεριαλιστικός καπιταλισμός.
Το ζήτημα δεν ήταν ο Τρότσκυ σαν πρόσωπο- παρόλο που ο αυθεντικός μαρξισμό ποτέ δεν υποτιμά τον ρόλο της προσωπικότητας στην Ιστορία αλλά τον εντάσσει σαν ένα κρίσιμο κρίκο στην αλυσίδα των ζωντανών συγκρούσεων που κινούν την Ιστορία. Ο Τρότσκυ ήταν και παραμένει απειλή για το σύστημα ως ο κορυφαίος εκφραστής, θεωρητικά, πρακτικά και οργανωτικά της Διαρκούς Επανάστασης .

* * * *

Όλο το χειραφετητικό πρόταγμα της νεωτερικότητας συμπυκνώνεται στη Διαρκή Επανάσταση. Οι Γιακωμπίνοι κι ο Σαιν Ζυστ το συνοψίζουν: « Η επανάσταση δεν πρέπει να σταματήσει παρά με την ολοκλήρωση της ευτυχίας». Ο Μαρξ, στο φως των επαναστάσεων του 1848, υπερβαίνει διαλεκτικά τους Γιακωμπίνους και δίνει προλεταριακό κοινωνικό περιεχόμενο στη Διαρκή Επανάσταση. Ο Τρότσκυ, στην αυγή της ιμπεριαλιστικής εποχής και με την ορμή της πρώτης Ρωσικής Επανάστασης την αναπτύσσει σε διαλεκτική λογική της διεθνούς σοσιαλιστικής επανάστασης. Το κριτήριο της πράξης, όχι πραγματιστικά και βραχυπρόθεσμα αλλά στην κλίμακα της Ιστορίας, τον επαληθεύουν.
Στη βάση της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης, ήδη από το 1905, όταν ήταν ο πρόεδρος του πρώτου σοβιέτ της Ιστορίας στην επανάσταση του 1905, προέβλεψε ενάντια σε όλους και προπαντός κόντρα στην δογματική ορθοδοξία της Δεύτερης Διεθνούς, τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα της Ρωσικής Επανάστασης, τις διεθνείς και εθνικές κινητήριες δυνάμεις της, την διεθνή δυναμική της.
Στη βάση της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης που έγινε από τον Λένιν προγραμματική βάση των Μπολσεβίκων με τις Θέσεις του Απρίλη του 1917, ο Τρότσκυ θα οργανώσει την ένοπλη εξέγερση του Οκτώβρη αλλά και τον πρώτο στην Ιστορία Κόκκινο Στρατό των Εργατών και Αγροτών, ένοπλη πρωτοπορία της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης κι όχι κοινό εθνικό τακτικό στρατό.
Στη βάση της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης θα πολεμήσει την ανερχόμενη γραφειοκρατία στο απομονωμένο και καθημαγμένο πρώτο εργατικό κράτος και το απολογητικό της δόγμα, την σοσιαλδημοκρατικής προέλευσης θεωρία( και πράξη) του «σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα». Παλεύοντας με νύχια και με δόντια για την υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης παρά τον γραφειοκρατικό εκφυλισμό της, τόσο με μια μαρξιστική προσέγγιση για την επίλυση των προβλημάτων σοσιαλιστικής οικοδόμησης που αρχίζει πάντα στο εσωτερικό μίας χώρας όσο και με την διεθνή προοπτική της επέκτασης της Οκτωβριανής Επανάστασης σε πλανητική κλίμακα, ο Τρότσκυ και οι σύντροφοί του στην Αριστερή Αντιπολίτευση και την Τέταρτη Διεθνή είχαν προειδοποιήσει εγκαίρως αλλά χωρίς αποτέλεσμα για την τελική κατάληξη της γραφειοκρατικής κατρακύλας: την καπιταλιστική παλινόρθωση. Ποιος μετά το 1989-91 μπορεί να αμφισβητήσει στα σοβαρά την ορθότητα της πρόγνωσης;

* * * *

Η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης του Τρότσκυ είναι μια ανοικτή, συνολική και συνεκτική θεωρία της επαναστατικής μετάβασης στην ιμπεριαλιστική εποχή και δεν συρρικνώνεται, όπως κάνουν συνήθως οι επίγονοι, σε μερικές σχηματικές διατυπώσεις που αφορούν κυρίως την σοσιαλιστική επαναστατική λύση των άλυτων αστικοδημοκρατικών προβλημάτων των ιστορικά καθυστερημένων χωρών.
Ως διαλεκτική θεωρία της μετάβασης που στηρίζεται στην υλιστική αντίληψη της Ιστορίας αναπτύσσεται πάνω σε τρεις μεθοδολογικές αρχές:
Στηρίζεται σε μια μη γραμμική αντίληψη της ιστορικής ανάπτυξης που συνδυάζει διαφορετικές βαθμίδες της, «σύγχρονες και μη σύγχρονες αντιφάσεις», όπως θα έλεγε ο Ερνστ Μπλοχ, εντείνοντας την ανισομέρειά τους κι αποκλείοντας οποιαδήποτε «θεωρία των σταδίων»
Στην βάση αυτής της μη γραμμικής αντίληψης της Ιστορίας, η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης είναι θεωρία του ιμπεριαλισμού, με την λενινική αντίληψη του όρου. Αναπτύσσει, δηλαδή, μια ολοένα βαθύτερη κατανόηση της φύσης της εποχής μας ως εποχής της καπιταλιστικής παρακμής και συνεπώς μετάβασης μέσα από τις αντιφάσεις, τις ωδίνες και τα ζιγκζαγκ της παγκόσμιας σοσιαλιστικής επανάστασης σε μια πανανθρώπινη αταξική, α-κρατική, ανεξουσίαστη κομμουνιστική κοινωνία.
Μέσα στους σπασμούς, τα χάσματα, τις παλινδρομήσεις, τα άλματα της μη γραμμικής ανάπτυξης της μεταβατικής εποχής της καπιταλιστικής παρακμής, μια κυρίαρχη Τάση(Tendenz), η οποία, όπως παρατηρεί πάλι ο Ερνστ Μπλοχ, δεν ακυρώνεται ακόμα και μέσα στις καταστροφές. Αυτή η Τάση που κυριαρχεί στην εποχή μας δεν είναι άλλη από την τάση στη καθολικότητα που βλέπει ο Μαρξ (Grundrisse) να γεννιέται, να αναπτύσσεται και να συγκρούεται με τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και που, κατά τον Τρότσκυ κορυφώνεται στην εποχή μας με τον παγκόσμιο χαρακτήρα που αποκτούν οι κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις, η οικονομία , της πολιτικής, του πολιτισμού. Ο παγκόσμιος χαρακτήρας δεν ακυρώνει, αντίθετα εντείνει τις ανισομέρειες κι οξύνει την σύγκρουση με τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και την αφετηρία τους, το Κράτος-Έθνος, εγκαινιάζοντας μια ιστορική περίοδο κοινωνικής επανάστασης.

Το τελευταίο αυτό σημείο ( στο οποίο συναντιέται ο μπολσεβίκος ηγέτης και θεωρητικός της Διαρκούς Επανάστασης με τον μαρξιστή φιλόσοφο της Ελπίδας Μπλοχ) πρέπει ιδιαίτερα να προσεχτεί. Είναι αυτή η τάση στην καθολικότητα που γεννά, κάτω από καπιταλιστικούς όρους την παγκοσμιοποίηση της οικονομικής ζωής που φτάνει στα ακρότατα όριά της τα τελευταία τριάντα χρόνια, παγκοσμιοποιώντας τις αντιφάσεις του κεφαλαίου κι οδηγώντας στην έκρηξή τους που ζούμε σήμερα στην παγκόσμια καπιταλιστική χρεοκοπία. Η τάση αυτή είναι η κινητήρια δύναμη της καπιταλιστικής παρακμής κι η τελευταία δεν είναι άλλο από την αρνητική εμφάνιση της ωριμότητας για την μετάβαση της ανθρωπότητας στον ελευθεριακό κομμουνισμό.
Καμιά καταστροφή, ούτε αυτή της ΕΣΣΔ το 1991, δεν ακύρωσε αυτή την βαθύτερη ιστορική τάση. Το γεγονός ότι 20 χρόνια μετά από την ανοιχτή στροφή στην καπιταλιστική παλινόρθωση στον πρώην σοβιετικό χώρο και την Κίνα, ο παγκόσμιος καπιταλισμός δεν κατάφερε να μετατρέψει αυτήν την ιστορική του ευκαιρία σε μια δεύτερη νεότητα, σε αναγέννηση, αλλά, αντίθετα, βυθίζεται σε μια πρωτοφανή διαλυτική κρίση, αποδεικνύει περίτρανα την αξεπέραστη παρακμή του και διατρανώνει την βαθύτερη απαίτηση των παγκόσμιων παραγωγικών δυνάμεων: την ιστορική ανάγκη και τον επαναστατικό ερχομό του πανανθρώπινου κομμουνισμού.
Η νέα επιβεβαίωση της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης έρχεται από το μέλλον.

* * * *
70 χρόνια από την μοιραία εκείνη μέρα της 20ης Αυγούστου 1940 στο Κογιοακάν της Πόλης του Μεξικού, βρισκόμαστε πάλι σε μιαν άλλη παγκόσμια καπιταλιστική χρεοκοπία και τις κρίσιμες προκλήσεις της. Παρόλες τις αναμφίβολες συνέχειες και φαινομενικές επιστροφές του παλαιού στο νέο, κάθε καπιταλιστική κρίση και μάλιστα όχι συγκυριακή αλλά συστημική έχει την μοναδικότητά της και απαιτεί την ιδιαίτερη ανάλυσή της.
Ακόμα και οι αστοί οικονομολόγοι, ομολογώντας έμμεσα ή και άμεσα στην χρεοκοπία των δικών τους απολογητικών «θεωριών» μπροστά στην παρούσα κρίση, μιλούν για «επιστροφή του Μαρξ», για ανάγκη κατανόησης της κρίσης μέσα από τις μαρξικές ανακαλύψεις στο Κεφάλαιο.
Οπωσδήποτε χωρίς το νήμα αυτών των ανακαλύψεων δεν μπορούμε να κάνουμε ούτε βήμα. Αλλά η «επιστροφή του Μαρξ», αν έχει νόημα η φράση, δεν είναι άλλη από την επιστροφή της σοσιαλιστικής επανάστασης –κάτι που εξορκίζουν με φρίκη όλοι οι απολογητές και τσαρλατάνοι του συστήματος, δεξιά κι «αριστερά». Ποιος από αυτούς τολμά να μιλήσει για «επιστροφή του Λένιν» ή «επιστροφή του Τρότσκυ», μ’ άλλα λόγια, για επιστροφή του Οκτώβρη για την παγκόσμια ολοκλήρωσή του;
Η επικαιρότητα της Διαρκούς Επανάστασης κι έτσι του Τρότσκυ για μας βρίσκεται ακριβώς εδώ: είναι αδύνατο να προσανατολιστούμε στην παρούσα παγκόσμια καπιταλιστική κρίση, χωρίς τον Μαρξ, χωρίς την μέθοδο του Λένιν και την παραπέρα ανάπτυξη των αναλύσεών του για τον ιμπεριαλισμό, για το κράτος και την επανάσταση, χωρίς την θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης του Τρότσκυ και τις τρεις φιλοσοφικές-μεθοδολογικές της προϋποθέσεις που προαναφέραμε( μη γραμμική αντίληψη της Ιστορίας- θεωρία της καπιταλιστικής παρακμής, ιστορική υλιστική αντίληψη της κυρίαρχης τάσης). Μονάχα έτσι μπορούμε να συλλάβουμε το Λανθάνον(Latenz) της ιστορικής κατάστασης, τις δυνάμεις εκείνες, στις οποίες, όπως έλεγε ο Μπλοχ συναντιέται το Τώρα με το αόρατο μέλλον του κόσμου. Αυτός είναι και ο προνομιακός χώρος ανάδυσης του υποκειμένου της επαναστατικής μετάβασης.
Για την διαμόρφωση ακριβώς αυτού του υποκειμένου μέσα από τις μαχόμενες και αυτοχειραφετούμενες μάζες, ο Λέων Τρότσκυ με τους συντρόφους του ίδρυσαν , κάτω από τις πιο ζοφερές συνθήκες, την Τέταρτη Διεθνή, διασώζοντας την πολιτική, προγραμματική και θεωρητική κληρονομιά της Οκτωβριανής Επανάστασης και της πρώτης φάσης της ευρωπαϊκής και διεθνούς επανάστασης, συμπυκνώνοντας την μέχρι τότε πολύτιμη και ακριβοπληρωμένη με αίμα και αγώνες πείρα στο Μεταβατικό της Πρόγραμμα.
Οι κολοσσιαίες δυσκολίες που συνάντησε η νεαρή Διεθνής, ιδιαίτερα μετά την δολοφονία του Τρότσκυ, την οδήγησαν μεταπολεμικά στον οργανωτικό κατακερματισμό. Η Τέταρτη Διεθνής, όμως, επέζησε σαν επαναστατική προοπτική, στρατηγική αντίληψη και προσανατολισμός, πρόγραμμα. Η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης απαιτεί σήμερα όσο ποτέ την αναγκαία πολιτική-οργανωτική της έκφραση: την επανίδρυση της Τέταρτης Διεθνούς και την ολοκλήρωση του ανολοκλήρωτου έργου της.
Η διεθνής και ειδικά η ευρωπαϊκή εργατική τάξη βρίσκονται μέσα σε ένα παγκόσμιο κυκλώνα και σε σταυροδρόμι κρίσιμων αποφάσεων και δράσεων. Σε αντίθεση, όμως, με την κατάσταση 70 χρόνια πριν, και παρόλα τα επιμέρους πισωγυρίσματα του κινήματος, δεν έχει πίσω της τις συντριπτικές ήττες του μεσοπολέμου, με τον θρίαμβο του φασισμού και την καταβύθιση της χώρας του Οκτώβρη στο σταλινικό inferno. Μπορεί ακόμα να μας κυνηγούν τα φαντάσματα του αδικαίωτου παρελθόντος, μπορεί να παραμένουν ανοικτά τα τραύματα της Ιστορίας, μπορεί « το νεκρό να αδράχνει το ζωντανό», όπως έλεγε κι ο Μαρξ στην 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη . Πυκνώνουν, όμως, και τα μηνύματα μιας νέας επαναστατικής αφύπνισης: από τον ελληνικό Δεκέμβρη της εξέγερσης στην Ευρώπη στις μαζικές απεργίες του φρέσκου, νεαρού προλεταριάτου στην Ασία που σαρώνουν τους τελευταίους μήνες την νότια Κίνα, την Ινδοκίνα, το Μπάνγκλα Ντες, το ήδη επαναστατημένο Νεπάλ. Η Διαρκής Επανάσταση, μέσα από ανόδους και πτώσεις, μέσα από εφόδους στον ουρανό και καταστροφές παραμένει η κυρίαρχη τάση της εποχής μας.
Ας θυμηθούμε πάλι τα λόγια του Μαρξ: η προλεταριακή επανάσταση αντλεί την ποίησή της από το μέλλον. Από αυτό το μέλλον έρχεται κι ο Λεβ Νταβίντοβιτς Τρότσκυ, μπολσεβίκος κομισάριος του πολέμου, οργανωτής της νίκης του Οκτώβρη, ιδρυτής του Κόκκινου Στρατού και της Τέταρτης Διεθνούς.
31 Αυγούστου 2010