«Το κόμμα με τιμώρησε μέσα στη φυλακή». Η διαθήκη της Έλλης Παππά

Συντάκτης: ΜΙΚΕΛΑ ΧΑΡΤΟΥΛΑΡΗ

«Μέσα στη φυλακή, το πιο εύκολο πράγμα είναι η ίδια η φυλακή». Αυτό επισημαίνει η Έλλη Παππά στην ανέκδοτη ακόμη μαρτυρία της για «όσα είδα, γνώρισα, έπαθα μέσα στο κίνημα στο οποίο αφιερώσαμε τη ζωή μας, χωρίς ανταλλάγματα και “εξαργυρώσεις”».

Η Έλλη Παππά αναφέρει με ονοματεπώνυμα τους «δήμιους» και τους «χαφιέδες» του κόμματος
Είναι συγκλονιστική η περιγραφή της υπαγορευμένης από την ηγεσία του ΚΚΕ απομόνωσής της στη φυλακή- μιας τιμωρίας που κράτησε τρία χρόνια επειδή σήκωσε κεφάλι υπέρ του Πλουμπίδη, επιμένοντας ότι δεν ήταν προβοκάτορας. Η Παππά κατονομάζει ειδικά τη Ρούλα Κουκούλου, σύζυγο του Ζαχαριάδη, και την Αύρα Παρτσαλίδου, όμως δεν ήταν μόνον εκείνες οι θύτες της. «Οι συντρόφισσες τής έκαναν τη ζωή μαρτύριο ακόμα και επειδή φόρεσε μαύρα μετά την εκτέλεση του Μπελογιάννη», τονίζει ο γιος του ζευγαριού Νίκος. «Βλέπετε, βασική αρχή του υπαρκτού σοσιαλισμού ήταν ότι οι νεκροί ανήκουν στο Κόμμα, άρα οι χήρες πρέπει να πανηγυρίζουν που οι άντρες τους έγιναν μάρτυρες!».

Την ίδια περίπου εποχή, ο Άρης Αλεξάνδρου, εξόριστος στη Γυάρο, βιώνει ανάλογες εμπειρίες επειδή αμφισβήτησε αυτό το «όπλο παρά πόδας» που ζητούσε ο Ζαχαριάδης από τους κομμουνιστές μετά την ήττα τους στον Εμφύλιο. Σε όλη τη διάρκεια τής εκεί παραμονής του (1953-58) ζει μόνο τη νύχτα, μελετώντας την ισπανική και τη γερμανική γλώσσα και γράφοντας ποιήματα, σημειώνει η γυναίκα του Καίτη Δρόσου (βλ. Τροχιές σε διασταύρωση, Άγρα). «Την ημέρα, κουκουλωμένος με μια κουβέρτα, κάνει πως κοιμάται διότι δεν του μιλάει κανείς. Κανείς από τους συγκρατούμενούς του, ογδόντα τον αριθμό, σ΄ ένα θάλαμο χωρίς προαυλισμό. Δεν τον θεωρούν δικό τους…». Όταν περάσουν τα πέτρινα χρόνια, ο Αλεξάνδρου θα γράψει το κορυφαίο μυθιστόρημα για εκείνη την εποχή, το «Κιβώτιο», και η Έλλη Παππά, απ΄ τη μεριά της, θα βουτήξει στη μαχητική αρθρογραφία και στα φιλοσοφικο-πολιτικά μελετήματα. Στα 73 της ωστόσο, το 1993, θα αποφασίσει να μιλήσει για τα στραβά του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, με τον όρο η μαρτυρία της να δημοσιοποιηθεί μετά τον θάνατό της.

Έτσι, στα κείμενά της, που θα εκδοθούν την άνοιξη από το Μουσείο Μπενάκη, θα διαβάσουμε μια από τα μέσα καταγγελία των σταλινικών μεθόδων του ΚΚΕ. Θα δούμε τις ποινές, τις αντιπαλότητες, τις εχθρότητες, τις εμπάθειες και τα χρόνια μίση που αντιμετώπιζαν όσοι αγωνιστές συγκρούονταν με την κομματική γραμμή· θα βρούμε, καθώς λέει ο γιος της, τη λέξη «δήμιοι» για τα πρωτοπαλίκαρα του Ζαχαριάδη, Βλαντά και Γούσια, και τη λέξη «χαφιές» για τον Νικόλα Βαβούδη, χειριστή του ασυρμάτου στο παράνομο κλιμάκιο της Αθήνας, ο οποίος αυτοκτονεί στην κρύπτη του το 1951.

Ανέκδοτο υλικό. Η Έλλη Παππά άφησε πίσω της πεθαίνοντας και άλλο ανέκδοτο υλικό (άρθρα της, αρχεία στο ΕΛΙΑ, έγγραφα για τις δίκες Μπελογιάννη, Πλουμπίδη στα ΑΣΚΙ κ.ο.κ.), αλλά τούτες εδώ οι τοποθετήσεις της έχουν ειδικό βάρος καθώς εστιάζουν στη σύγκρουση ατομικής συνείδησης και κομματικότητας. Μιλάνε για ένα γοητευτικό και με ευρεία λαϊκή συμμετοχή κομμουνιστικό κίνημα, το οποίο ναι μεν στην Κατοχή λειτουργεί δημιουργικά εντός του ΕΑΜικού πλαισίου, όμως μετά την Απελευθέρωση και κατά τον Εμφύλιο χάνει το όραμά του επειδή περνά στα χέρια στελεχών που στριμώχνουν τους στόχους του στα όρια της κομματικής συνέπειας. Η Παππά δεν απαξιώνει την ιδιότητα του κομμουνιστή ούτε αποκηρύσσει το ΚΚΕ, αλλά αναζητά τις μαρξιστικές βάσεις του κινήματος και την εξυγίανσή του ώστε να μπορέσει να αναπτυχθεί σε συνθήκες νομιμότητας. Καταλύτης γι΄ αυτόν τον προβληματισμό της υπήρξαν φυσικά οι δύο εκτελέσεις του Μπελογιάννη και του Πλουμπίδη, που έφεραν στην επιφάνεια την παθολογία του κομματικού μηχανισμού σε μια εποχή μάλιστα, ανασύνταξης και σκλήρυνσης των ιδεολογικών- πολιτικών εχθρών του ΚΚΕ. Ειδικότερα, η Παππά επιμένει στην ηθική- πολιτική αποκατάσταση του Πλουμπίδη ο οποίος θυσιάστηκε στο πλαίσιο εσωκομματικών ερίδων, επειδή ο Ζαχαριάδης φοβόταν πως δεν θα μπορούσε να τον ελέγχει από την υπερορία. Και επίσης υπαινίσσεται ότι το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα θα ήταν αποτελεσματικότερο αν οι Πλουμπίδης- Μπελογιάννης αφήνονταν ελεύθεροι να αναδιοργανώσουν τις κομματικές δυνάμεις καθώς και την εκπροσώπηση της Αριστεράς μέσα από μια πολιτική ανοιχτών συμμαχιών (που θα επέτρεπε σ΄ αυτόν τον κόσμο των καταδιωκόμενων «λίγη νομιμότητα, για να αναπνεύσουμε, να κινηθούμε», όπως έλεγε ο Πλουμπίδης).

Από εκεί και πέρα, ενταγμένη σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, η «πολιτική διαθήκη» της Έλλης Παππά μαζί και με τα «Γράμματα από τη φυλακή» 1953-54 του Νίκου Πλουμπίδη θα συμβάλουν στη διατύπωση μιας ολοκληρωμένης ανάλυσης για την πορεία της ελληνικής Αριστεράς από τον Εμφύλιο κι ύστερα. Εννοείται ότι είναι απαραίτητο να συνεξετασθούν τα σχετικά (κλειστά) αρχεία του Περισσού, καθώς και τα (ανοιχτά πλέον) σοβιετικά αρχεία…

ΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ

ΕΛΛΗ ΠΑΠΠΑ (1920-2009)
Μαχητική προσωπικότητα της Αριστεράς, μικρή αδελφή της συγγραφέως Διδώς Σωτηρίου, οργανώνεται στο κομμουνιστικό κίνημα στη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας, συμμετέχει ενεργά στην Αντίσταση, και, μέσα από τις παράνομες οργανώσεις πόλης, στον Εμφύλιο. Η Ασφάλεια την συλλαμβάνει το 1950- όπως και τον σύντροφό της Νίκο Μπελογιάννη- και παραμένει στη φυλακή ώς το 1963.

Εκεί (στις Φυλακές Αβέρωφ) γεννάει και τον γιο τους Νίκο (1951), τον οποίο μεγαλώνει η αδελφή της. Εκεί βιώνει και την κομματική απομόνωση επειδή τάχθηκε υπέρ του Νίκου Πλουμπίδη. Η απριλιανή δικτατορία την στέλνει στη Γυάρο απ΄ όπου απολύεται για λόγους υγείας, και τότε αφοσιώνεται στη δημοσιογραφία και στα δοκίμια- μελέτες που γράφει για «την κάθαρση της μαρξιστικής σκέψης από τις σταλινικές στρεβλώσεις». Πίστεψε στο εγχείρημα του ενιαίου Συνασπισμού, αλλά ώς το τέλος ασκούσε κριτική στο σταλινικό πνεύμα των κομματικών φορέων. Το 1993 και το 1996, αντίστοιχα, καταθέτει στα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη δυο φακέλους με την πολιτική μαρτυρία της για την «Υπόθεση Πλουμπίδη» και για τα «μαρτύριά» της κατά τα χρόνια του σταλινισμού στο ΚΚΕ.

ΝΙΚΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ (1903-1973):
Προσωπικότητα ισχυρή και αντιφατική, γενικός γραμματέας του ΚΚΕ από το 1931, κρατούμενος στο Νταχάου στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, είναι ο παντοδύναμος ηγέτης του κομμουνιστικού κινήματος στον Εμφύλιο Πόλεμο. Μετά την ήττα, καταφεύγει στις Λαϊκές Δημοκρατίες και στην ΕΣΣΔ απ΄ όπου καθοδηγεί με αυταρχικές μεθόδους τον παράνομο μηχανισμό του ΚΚΕ στην Ελλάδα, τσακίζοντας τους εσωκομματικούς ιδεολογικούς και πολιτικούς διαφωνούντες. Το 1956, με την αποσταλινοποίηση που εισηγείται ο Χρουστσώφ, καθαιρείται και το 1957 διαγράφεται από το Κόμμα. Πεθαίνει κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες το 1973, εξόριστος στη Σιβηρία.

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ (1915-1952):
O «Άνθρωπος με το γαρύφαλλο». Χαρισματικός επίτροπος (καθοδηγητής) του Δημοκρατικού Στρατού στην Πελοπόννησο και τελικά στον Γράμμο, φθάνει στην Αθήνα τον Ιούνιο του 1950 για να επανενεργοποιήσει τον παράνομο μηχανισμό του ΚΚΕ σε συνεργασία με τον Νίκο Πλουμπίδη. Γνωρίζεται με την Έλλη Ιωαννίδη- Παππά, μέλος κι αυτή του μηχανισμού, και συνδέεται ερωτικά μαζί της. Τον Δεκέμβριο του 1950 συλλαμβάνεται (όπως κι εκείνη) με την κατηγορία της κατασκοπείας και της κομμουνιστικής δραστηριότητας. Και στις 30 Μαρτίου του 1952- επί φιλελεύθερης κυβέρνησης Πλαστήρα και παρά τη διεθνή κατακραυγή- εκτελείται (με τους Μπάτση, Καλούμενο, Αργυριάδη). Το 2010 θα επανακυκλοφορήσουν από την Άγρα τα βιβλία του «Οι πρώτες μακρυνές ρίζες της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και «Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα».

ΝΙΚΟΣ ΠΛΟΥΜΠΙΔΗΣ (1902-1954):
O «Κόκκινος δάσκαλος». Μέλος του ΚΚΕ από το 1926, είναι από το 1947 επικεφαλής στις κομματικές οργανώσεις της Αθήνας.

Με τη σύλληψη του Ν. Μπελογιάννη, προσφέρεται να κρατηθεί στη θέση του ως ο πραγματικός καθοδηγητής του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ, με την προϋπόθεση να μην οδηγηθεί στο απόσπασμα ο Μπελογιάννης. Η ενέργειά του αυτή προκαλεί την αντίδραση της ζαχαριαδικής ηγεσίας, η οποία βρίσκει την ευκαιρία να τον συκοφαντήσει ως συνεργάτη της Ασφάλειας και των Αμερικανών. Λίγο αργότερα, τον Ιούλιο του 1952, συλλαμβάνεται κι αυτός. Θα εκτελεστεί τον Αύγουστο του 1954, επί συντηρητικής κυβέρνησης Παπάγου, ως κατάσκοπος, ενώ η ηγεσία του κόμματός του θα συνεχίσει να τον αποκηρύσσει καταγγέλλοντάς τον ως χαφιέ και προδότη που έχει… φυγαδευτεί στις ΗΠΑ! Το 1958, η 9η Ολομέλεια του ΚΚΕ θα αποφασίσει την αποκατάσταση της μνήμης του, ωστόσο το ηθικό- κομματικό- πολιτικό πρόβλημα «Ν. Πλουμπίδης» παραμένει ακόμα άλυτο. Ο φάκελός του στην Ασφάλεια δεν αποτεφρώθηκε και έχει πάχος 120 εκατοστά. Όμως δεν τον ανοίγουν.

Η κρίσιμη δεκαετία

1949
Ήττα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας από τον Εθνικό Στρατό.

1950 (ΜΑΡΤΙΟΣ)
Νίκη της ΕΠΕΚ- κόμματος που υποστηρίζει τη λήθη και την ειρήνευση στη χώρα. Επικεφαλής ο ήρωας της Μικρασιατικής Εκστρατείας, στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας (δεξιά).

1950 (ΜΑΪΟΣ)
Κατάργηση του πολιτικού στρατοπέδου της Μακρονήσου. Οι πολιτικοί εξόριστοι που δεν υπογράφουν δήλωση νομιμοφροσύνης στέλνονται στον Αϊ-Στράτη. Ανάμεσά τους και ο Γιάννης Ρίτσος.

1951
Ίδρυση της ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά), με πρόεδρο τον Γ. Πασαλίδη του Σοσιαλιστικού Κόμματος. Ίδρυση και του Ελληνικού Συναγερμού με επικεφαλής τον νικητή του Εμφυλίου Αλέξανδρο Παπάγο (αριστερά). Στις εκλογές της 9/9/1951 εκλέγονται 10 υποψήφιοι της ΕΔΑ που είναι εξόριστοι πολιτικοί κρατούμενοι. 1953
Όξυνση του μετεμφυλιακού κλίματος με εκκαθαρίσεις στις δημόσιες υπηρεσίες, απολύσεις ανεπιθύμητων, φυλακίσεις, εκτοπίσεις, εκτελέσεις. 1955
Εμφύλιος-μετά-τον-Εμφύλιο μεταξύ Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην Τασκένδη (Ουζμπεκιστάν) της ΕΣΣΔ, όπου γίνονται αιματηρές συγκρούσεις ζαχαριαδικών και αντιζαχαριαδικών.

1956
Ο νέος Σοβιετικός ηγέτης Νικίτα Χρουστσώφ εισηγείται (στο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ) την αποσταλινοποίηση. Ο Ζαχαριάδης καθαιρείται και στη θέση του τοποθετείται ο Κολιγιάννης.

1958
Εντυπωσιακή άνοδος των εκλογικών ποσοστών της ΕΔΑ, η οποία αναγορεύεται αξιωματική αντιπολίτευση με ποσοστό 24,43% και 79 έδρες στη Βουλή.

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ (γιός Νίκου Μπελογιάννη και Έλλης Παππά): Ο Ζαχαριάδης αναζητούσε «έναν ήρωα κι έναν χαφιέ»

Ειπώθηκε με έμφαση ότι ο Νίκος Πλουμπίδης ήταν εκείνος που παρέδωσε στην Ασφάλεια τον πατέρα σας Νίκο Μπελογιάννη. Ποια ήταν η γνώμη της μητέρας σας;
Διαφωνούσε, φυσικά, όπως θα φανεί από το αρχείο της. Μάλιστα καθαιρέθηκε από το κομματικό Γραφείο των Φυλακών επειδή τόλμησε το 1953 να στείλει στην ηγεσία ένα γράμμα όπου επιχειρηματολογούσε υπέρ του Πλουμπίδη, τονίζοντας ότι δεν ήταν χαφιές. Άλλοι ήταν οι χαφιέδες, και τους κατονομάζει στη μαρτυρία της που θα εκδοθεί από το Μπενάκη. Ήταν πρόσωπα γνωστά μόνο στον κομματικό μηχανισμό, και όχι ευρύτερα· κομματόσκυλα που εφάρμοζαν την δικτατορία του Ζαχαριάδη στην Ελλάδα.

Κατά τη γνώμη της, ποιος ευθυνόταν για την παθολογία του κομμουνιστικού κινήματος:οι μηχανισμοί ή τα πρόσωπα;

Ο Ζαχαριάδης ήταν πανέξυπνος και παμπόνηρος, αλλά είχε τη νοοτροπία τριτοκοσμικού δικτάτορα και έβλεπε παντού συνωμοσίες. Μετά την ήττα του ΄49 λοιπόν, όπως έγραψε η Έλλη, αναζητούσε εναγωνίως «έναν ήρωα και έναν χαφιέ». Οι Μπελογιάννης και Πλουμπίδης που συνεργάζονταν μεταξύ τους ήταν η χρυσή του ευκαιρία. Κι ο καλύτερος τρόπος για να τους αξιοποιήσει, βγάζοντάς τους και απ΄ τη μέση, ήταν να τους πετάξει βορά στο κράτος της Δεξιάς. Μην ξεχνάμε ότι είχε διαγράψει (το 1947) και τη Διδώ Σωτηρίου, δημοσιογράφο τότε στον «Ριζοσπάστη», επειδή του έκανε «παράσιτα». Είχε γράψει η Διδώ δύο αναλύσεις για την απόσυρση της Αγγλίας από την ελληνική υπόθεση, και την αντικατάστασή της από την Αμερική- κάτι που δυναμίτιζε την πολιτική του Ζαχαριάδη αφού συνέδεε το Σχέδιο Μάρσαλ με τον Στάλιν και τη συναινεσή του. Αν δηλαδή η Διδώ είχε παραμείνει στο Κόμμα, ίσως να έστελνε στο κατόπι της την Ασφάλεια.

Ενοχλούσε άραγε (και) ο Μπελογιάννης τον Ζαχαριάδη;

Ο Μπελογιάννης υποστήριζε ότι σε εκείνη τη συγκυρία, με το ΚΚΕ παράνομο, χρειαζόταν ένα ευρύτερο πολιτικό σχήμα που να εκπροσωπεί την Αριστερά. Το ότι διαφωνούσε όμως με τη στρατηγική του Ζαχαριάδη σ΄ αυτό το ζήτημα ήταν υπεραρκετό για να βρεθεί στη μαύρη λίστα. Όμως επειδή έχαιρε γενικής εκτίμησης στον κόσμο του Δημοκρατικού Στρατού, ήταν δύσκολο να «φαγωθεί».

Σκεφθήκατε καθόλου μήπως η δημοσιοποίηση του αρχειακού αυτού υλικού της Έλλης Παππά διαβαστεί σαν πράξη αντικομμουνισμού;

Πιστεύω πως υπάρχει ένα τεράστιο τμήμα της Αριστεράς που δεν θέλει να χρεώνεται τον Ζαχαριάδη ούτε τον «υπαρκτό σοσιαλισμό». Αν λοιπόν «αντικομμουνιστής» σημαίνει αντισταλινικός, κι αυτό σού το προσάπτουν σταλινικοί, τότε δεν θεωρώ ότι δημιουργείται πρόβλημα αν καταγγείλεις τις σταλινικές μεθόδους και τους ανθρώπους που τις εξέφρασαν.

Η Έλλη Παππά,πάντως,αποσύρθηκε μεν,αλλά δεν διαγράφηκε από το ΚΚΕ ούτε έγινε ποτέ μέλος του ΚΚΕ εσ. Επί χρόνια, ώς το 1992, η Έλλη είχε την ψευδαίσθηση ότι ο χώρος της Αριστεράς μπορούσε να ενωθεί. Κι όταν είδε ότι οι προσπάθειές της να στηρίξει αυτό το σχήμα πήγαν χαμένες, άρχισε να γράφει δοκίμια για να ακουστούν όσα αδυνατούσε να πει στο πλαίσιο του ΚΚΕ.

Τι νομίζετε πως θα αλλάξει με την έκδοση της λεγόμενης «πολιτικής διαθήκης» της;

Θα αποκτήσουμε μια πληρέστερη γνώση τής πιο σκοτεινής περιόδου τής Αριστεράς όσο και της Ελλάδας. Είναι κάτι που ενδιαφέρει τους ιστορικούς και που θα αναστατώσει το «ανεξάρτητο» κρατίδιο του Περισσού, αλλά όχι νομίζω και τη νεολαία. Η αλήθεια είναι ότι η Έλλη θεωρούσε πως με τούτα τα κείμενα θα μπορούσε να επηρεάσει τον τρόπο που σκέφτονται οι Αριστεροί και τα κόμματά τους. Αλλά αυτός ήταν ο ρομαντισμός της: ένας ρομαντισμός όπως των πρώτων χριστιανών που έδωσαν τη ζωή τους για ένα όραμα και τελικά, αντί για όραμα, τους προέκυψε το Βατικανό. Έτσι και στο ΚΚΕ βλέπουμε να υπάρχει δόγμα, ποίμνιο, ιερατείο, μανιχαϊσμός, εσχατολογία, όχι όμως και μεσσιανισμός.

ΜΙΚΕΛΑ ΧΑΡΤΟΥΛΑΡΗ