ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΥΠΑΚΟΗ Από τον Προμηθέα μέχρι σήμερα

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΥΠΑΚΟΗ

Από τον Προμηθέα μέχρι σήμερα

του Βασίλη Παπανικολάου

1._ ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ

Ο όρος «πολιτική ανυπακοή» ξαναμπήκε τα τελευταία χρόνια στο λεξιλόγιό μας, χρησιμοποιούμενη με την έννοια της «ανυπακοής με πολιτικούς σκοπούς».

Εξετάζοντας τον όρο μέσα στην ιστορική του διαδρομή, η έννοιά του παραλλάσσει ελαφρά από την προαναφερόμενη, είναι ευρύτερη και προσεγγίζει περισσότερο προς την «ανυπακοή έναντι μιας πολιτικής εξουσίας» (ακόμη κι αν δεν υπάρχει κάποιος σκοπός πέραν της ίδιας της μη συμμόρφωσης). Με αυτήν την έννοια θα το προσεγγίσουμε παρακάτω. 

Θα ασχοληθούμε λοιπόν με την «πολιτική ανυπακοή» ως άρνηση συμμόρφωσης στις επιταγές (νόμους, αποφάσεις, διαταγές, εντολές) μιας πολιτικής εξουσίας. Συνήθως (και σε γενικές γραμμές όσο πλησιάζουμε προς το σήμερα), για να μιλάμε για πολιτική ανυπακοή, θα πρέπει η όποια άρνηση να στηρίζεται όχι σε τυφλά-ενστικτώδη-ιδιοτελή κίνητρα αλλά στην...

επίκληση γενικότερων-υψηλότερων-ανώτερων-υπέρτερων αρχών, οι οποίες –κατά την άποψη του αρνούμενου- υπάγονται σε ένα ανώτερο σύστημα αξιών, που ηθικά επιτρέπει την άρνηση.

2._ ΣΧΕΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΥΠΑΚΟΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Η πολιτική ανυπακοή μπορεί να εξελιχθεί σε επανάσταση, μπορεί και όχι. Αντίθετα, η κοινωνική ή πολιτική επανάσταση σε όλη τη μέχρι τώρα ιστορική πορεία του ανθρώπου περνούσε πάντοτε από το δρόμο της πολιτικής ανυπακοής, αφού ποτέ μέχρι στιγμής καμία κυρίαρχη τάξη δεν εγκατέλειψε την εξουσία της οικειοθελώς και μέσα από «νόμιμες» διαδικασίες. Η επανάσταση διαφέρει από την πολιτική ανυπακοή ως προς το ότι ανατρέπει θεμελιώδεις δομές και τις αντικαθιστά με νέες, στηριζόμενη και εφαρμόζοντας ένα ευρύτερο σχέδιο – πρόγραμμα.

3._ ΣΧΕΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΥΠΑΚΟΗΣ ΚΑΙ ΒΙΑΣ

Πολλοί ταυτίζουν (ίσως και εσκεμμένα) την πολιτική ανυπακοή με τη μη-βία. Αυτό όμως δεν είναι ακριβές. Μπορεί η έννοια της μη συμμόρφωσης να στερείται εκ πρώτης όψεως ενεργητικότητας, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι, για να υπερασπιστείς το δικαίωμά σου της ανυπακοής, δεν θα χρειαστεί να χρησιμοποιήσεις βία. Συνηθισμένο είναι το φαινόμενο ένα πολιτικό κίνημα να ξεκινάει από τη μορφή της μη συμμόρφωσης και να εξελίσσεται σε πιο επιθετικές-διεκδικητικές μορφές. Είναι μια φυσική πορεία που, εάν είναι αναγκαία, δεν υπάρχει λόγος να αποτρέπεται.

4._ ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ

Άλλες διακρίσεις που μπορούμε να κάνουμε όσον αφορά την πολιτική ανυπακοή είναι:

- Ατομική και ομαδική.

- Οργανωμένη και ανοργάνωτη.

- Βραχυχρόνια και μακροχρόνια.

- Αποτελεσματική και μη.

5._ ΙΣΤΟΡΙΑ: ΜΟΡΦΕΣ – ΣΥΜΒΟΛΑ – ΕΞΕΛΙΞΗ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

α) Προμηθέας: Στη σωζόμενη γραμματεία είναι η παλιότερη μορφή που το ανθρώπινο γένος ανήγαγε σε πρότυπο πολιτικής ανυπακοής. Μέσα στα διαμορφωμένα νέα πλαίσια ιεραρχίας, βάσει της οποίας ο Δίας βρισκόταν στην κορυφή της πυραμίδας εξουσίας, ο Προμηθέας παραβιάζει την πρόσφατα καθιερωμένη τάξη και ενάντια στη ρητή απόφαση του Δία δίνει στους ανθρώπους τη φωτιά. Ο Δίας, για να τον τιμωρήσει, με τη βοήθεια των υπηρετών του, του Κράτους και της Βίας, τον δένει πάνω στον Καύκασο και στέλνει τον αετό να του τρώει το συκώτι. Ο Προμηθέας, παρά το βασανιστήριο, ούτε στιγμή δεν δειλιάζει και δεν μετανιώνει για την πράξη του, μέχρι που ο μισός-άνθρωπος μισός-θεός Ηρακλής τον απελευθερώνει. Στο έργο «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου (525-455 π.Χ.) βλέπουμε το μυθικό ήρωα όχι απλά να μη δειλιάζει μπροστά στην τιμωρία, αλλά να εξαπολύει χείμαρρο κατηγοριών κατά του Δία αποκαλώντας τον «τύραννο» (και μάλιστα νεοπαγή, αφού πρόσφατα ανήλθε στην εξουσία) που «ήθελε να εξαφανίσει τους ανθρώπους», να απειλεί -με αίσθημα ανωτερότητας- το Δία ότι σε λίγο θα ικετεύει τη βοήθειά του για να διατηρηθεί στην εξουσία και εν τέλει να προβλέπει την απελευθέρωσή του. 

Ο Προμηθέας δικαιολογεί την ανυπακοή του επικαλούμενος όχι κάποιον «ανώτερο νόμο» αλλά την αγάπη του για τους ανθρώπους. Ο μύθος του Προμηθέα συμβολίζει την ανυπακοή απέναντι στις άδικες και καταστροφικές για τον άνθρωπο αποφάσεις της εξουσίας, απηχεί την ανάμνηση της εποχής που ο άνθρωπος χάρη στο δάμασμα της φωτιάς κατάφερε να επιβιώσει και να κάνει τεράστια άλματα προόδου από την πρωτόγονη κατάσταση στον πολιτισμό και εν τέλει αντανακλά τη σκληρή μάχη για τον έλεγχο πάνω στις πιο στοιχειώδεις για τη ζωή του ανθρώπου δυνάμεις και ανακαλύψεις, ανάμεσα στη μεγάλη μάζα που ήθελε κι αυτή να επωφεληθεί και σε μια ολιγάριθμη μειοψηφία που προσπαθούσε να τις κρατήσει αποκλειστικά για τον εαυτό της. 

Η θεμελιώδης αρχή που ακολούθησε ο Προμηθέας ήταν η εξυπηρέτηση των πρωταρχικών αναγκών επιβίωσης και εκπολιτισμού του ανθρώπινου είδους. Η απουσία επίκλησης κάποιου «ανώτερου νόμου» και η επίκληση απλά της «αγάπης για τον άνθρωπο» αντανακλά το στάδιο κατά το οποίο δεν υπήρχε καν ή εν πάση περιπτώσει ήταν στις απαρχές της εμφάνισής της η έννοια του «νόμου» και της «πολιτικής εξουσίας», το στάδιο όπου η ανθρωπότητα κατά βάση πάλευε με τα στοιχεία της φύσης για να επιβιώσει και μόλις τότε περνούσε από τον πρωτογονισμό στον πολιτισμό.

 
β) Αντιγόνη: Όπως διαβάζουμε στο ομότιτλο έργο του Σοφοκλή (που μάλλον πρωτοπαίχτηκε το 441 π.Χ.), η Αντιγόνη αρνείται να υπακούσει στη ρητή εντολή του βασιλιά της Θήβας και θείου της Κρέοντα να μην θάψει κανείς τον Πολυνείκη, σε αντίθεση με τον αδελφό του Ετεοκλή, που επιτρέπει την ταφή του με τιμές. Η Αντιγόνη, επικαλούμενη ως ανώτερους τους άγραφους θεϊκούς νόμους, βάσει των οποίων κανένας νεκρός δεν επιτρέπεται να μένει άταφος, προβαίνει μόνη της σε υποτυπώδη ταφή. Ανακαλύπτεται, υποστηρίζει υπερήφανα την πράξη της και καταδικάζεται από τον Κρέοντα σε θάνατο. Όταν μετά από επιμονή του μάντη Τειρεσία και του λαού της πόλης (Χορού) ο Κρέοντας μεταπείθεται, είναι πια αργά. Η Αντιγόνη έχει αυτοκτονήσει, γεγονός που έχει προκαλέσει τις αλυσιδωτές αυτοκτονίες του γιου του Κρέοντα και αρραβωνιαστικού της Αίμονα και της μητέρας του τελευταίου Ευρυδίκης. Ο Κρέοντας καταρρέει ψυχικά και αυτοεξορίζεται. Εδώ έχουμε ένα μύθο πολύ πιο περίπλοκο και εκλεπτυσμένο, που ανταποκρίνεται περισσότερο στα δεδομένα της πόλης – κράτους και αντανακλά την πληθώρα των εσωτερικών αντιφάσεων που αναπτύσσει μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία ο πολιτισμός. Εδώ αντί για την πρόβλεψη της απελευθέρωσης, έχουμε μια τραγωδία. Τόσο ο τυραννικός μονάρχης και το στενό του περιβάλλον όσο και η περήφανη αντάρτισσα καταστρέφονται. 
Η θεμελιώδης αρχή που ακολούθησε η Αντιγόνη ήταν η τήρηση ανώτερων θεϊκών νόμων απέναντι στην απόφαση του μονάρχη, αναφορικά όχι πλέον με την ίδια την επιβίωση του ανθρώπινου είδους αλλά με τους κανόνες λειτουργίας στο εσωτερικό της ανθρώπινης κοινωνίας.

 
γ) Ιησούς: Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ, Εβραίος, γνωστός πλέον ως «Χριστός» και θεωρούμενος από κάποιους «θεάνθρωπος», στο βαθμό που ήταν υπαρκτό πρόσωπο, αποτέλεσε ηγετική μορφή στο κίνημα των Ιουδαίων που αντιστέκονταν στους ρωμαίους κατακτητές και στους ντόπιους συνεργάτες τους. Σύμφωνα με το κατά Λουκά Ευαγγέλιο, το κατηγορητήριο βάσει του οποίου καταδικάσθηκε ο Χριστός ήταν: «τούτον εύρομεν διαστρέφοντα το έθνος και κωλύοντα Καίσαρι φόρους διδόναι», δηλαδή «τον πιάσαμε να ξεσηκώνει το έθνος και να το εμποδίζει να δίνει φόρους στον Καίσαρα». Ας μην ξεχνάμε ότι στον ιουδαϊκό λαό της εποχής εκείνης από τα πιο μισητά πρόσωπα ήταν οι τελώνες, δηλαδή οι φοροεισπράκτορες. Ο Ιησούς λοιπόν, πέρα από τις υπόλοιπες επαναστατικές απόψεις που φαίνεται πως είχε σε θέματα ιδιοκτησίας, οργάνωσης της κοινωνίας και διανομής του πλούτου, ως σημείο αιχμής της δράσης του είχε τη δημιουργία ενός πλατιού κινήματος άρνησης πληρωμής φόρων προς την ιμπεριαλιστική δύναμη της εποχής, τη Ρώμη. Βέβαια, ως Εβραίος, συνέδεε τα κηρύγματά του με τη μονοθεϊστική θρησκεία του λαού του, θεμελιώνοντάς τα στους άγραφους νόμους του ενός Θεού. Έχουμε πλέον ένα μαζικό κίνημα πολιτικής ανυπακοής ενός λαού απέναντι στο γραπτό νόμο μιας οργανωμένης κρατικής – ιμπεριαλιστικής εξουσίας, με την ανυπακοή να θεμελιώνεται στον ανώτερο άγραφο νόμο του ενός Θεού.

 
δ) Μεσαίωνας: Κατά την περίοδο αυτή απουσιάζουν οι εμβληματικές μορφές πολιτικής ανυπακοής. Οι κοινωνικές-πολιτικές συγκρούσεις δεν παύουν να υπάρχουν αλλά είτε καμουφλάρονται κάτω από το ένδυμα των διαφορετικών θρησκευτικών «αιρέσεων», είτε περνούν απαρατήρητες μέσα στο μικρόκοσμο των πολυδιασπασμένων φέουδων. Ως φορείς πολιτικής ανυπακοής θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε διάφορα θρησκευτικά κινήματα ή μοναχικά τάγματα που εξέφραζαν κοινωνικά συμφέροντα αντίθετα με τα κυρίαρχα. 

Από το 10^ο έως το 14^ο αιώνα μ.Χ. (γιατί μετά το φαινόμενο περιορίστηκε στο θρησκευτικό του περιεχόμενο), δηλαδή επί βυζαντινής αυτοκρατορίας, ήταν πολύ έντονο στα Βαλκάνια (κυρίως στη Βουλγαρία, τη Σερβία, τη Βοσνία και τη Μακεδονία) το θρησκευτικό κίνημα («αίρεση» κατά την επίσημη εκκλησία) του Βογομιλισμού, οι επικεφαλής του οποίου –σύμφωνα με τις πηγές της εποχής που γεννήθηκε- «διδάσκουν στους οπαδούς τους να μην υποτάσσονται στις Αρχές, δυσφημούν τους πλούσιους, μισούν τους αυτοκράτορες, κακολογούν τους ανωτέρους, προσβάλλουν τους άρχοντες, υποστηρίζουν ότι ο Θεός απεχθάνεται όσους εργάζονται για τον αυτοκράτορα και παρακινούν τους δούλους να μην εργάζονται για τους κυρίους τους». Επρόκειτο ουσιαστικά για ένα κοινωνικό κίνημα φτωχών καλλιεργητών, εργατών και υπηρετών κατά των φεουδαρχών, των βογιάρων, των οργάνων του αυτοκράτορα και της καθεστωτικής εκκλησίας. 

Στη Δύση δημιουργήθηκε το Τάγμα των Φραγκισκανών, το οποίο ίδρυσε ο Φραγκίσκος της Ασσίζης το 1209 μ.Χ. και βασιζόταν στη διδασκαλία του για την ισότητα, την περιφρόνηση του πλούτου, την ακτημοσύνη, την αγάπη προς όλα τα έμψυχα και άψυχα όντα και τη στοργή προς τους φτωχούς, τους λεπρούς και γενικά τους αναξιοπαθούντες. 

Ο Φραγκίσκος, προτού ιδρύσει το τάγμα, είχε συμμετάσχει σε εξέγερση των φτωχών κατά των ευγενών και για το λόγο αυτό καταδικάστηκε σε ένα χρόνο φυλακή. Κατά την τελευταία περίοδο του μεσαίωνα, που τα παλιά προνόμια των ευγενών είχαν καταντήσει αφόρητα, εμφανίζονται συχνά φαινόμενα άρνησης πληρωμής διοδίων (που υπήρχαν αποκλειστικά για να αποφέρουν εισόδημα στους τοπικούς μονάρχες και ευγενείς) και γενικότερα φόρων προς την κυρίαρχη αυτή τάξη, που εκτός από αυθαίρετοι είχαν γίνει πλέον ληστρικοί και ανυπόφοροι. Η άρνηση πληρωμής φόρων ενίοτε έπαιρνε τη μορφή βίαιων εξεγέρσεων. 
Γι’ αυτό και η Γαλλική Επανάσταση του 1789 που ανέτρεψε το παλιό αριστοκρατικό-φεουδαρχικό καθεστώς, κατάργησε τα διόδια και επέβαλε αυστηρές προϋποθέσεις για τη θέσπιση των φόρων.

 
ε) Γαλλική Επανάσταση: Η Γαλλική Επανάσταση του 1789 ασφαλώς αποτέλεσε κάτι πολύ σημαντικότερο από ένα κίνημα πολιτικής ανυπακοής. Ανέτρεψε όλες τις πολιτικές δομές της παλιάς κοινωνίας και κυριολεκτικά έφερε τα πάνω-κάτω. Καθ’ όλη τη διάρκειά της, από το ξεκίνημά της το 1789 μέχρι την ολοκλήρωσή της το 1794 (πτώση του Ροβεσπιέρου και επικράτηση συντηρητικών – αντεπαναστατικών στοιχείων) συναντάμε άπειρα καθημερινά επεισόδια «πολιτικής ανυπακοής», από τις αυθόρμητες πυρπολήσεις πύργων ευγενών από εξεγερμένους χωρικούς μέχρι τις αλλεπάλληλες μεταστροφές των επίσημων ένοπλων μονάδων άλλοτε υπέρ και άλλοτε κατά μιας πολιτικής πτέρυγας. Πραγματικά, κατά τα χρόνια της γαλλικής επανάστασης η έννοια της «νομιμότητας» άλλαζε από μέρα σε μέρα, λόγω της συνεχούς και ραγδαίας εξέλιξης των γεγονότων, των αναγκών και των συνειδήσεων. Κάτι ανάλογο συνέβη και στην Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 στη Ρωσία.

 
στ) Προεπαναστατική Ελλάδα: Στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως μια υποτυπώδη μορφή ανυπακοής το φαινόμενο των «κλεφτών», που έβγαιναν «εκτός νόμου» επειδή είχε καταντήσει αφόρητη γι’ αυτούς η διαβίωση μέσα στα ασφυκτικά πλαίσια της «νομιμότητας». Πιο χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των Ιονίων Νήσων, όπου οι στενές σχέσεις με τη Δύση είχαν φέρει το μήνυμα της γαλλικής επανάστασης. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι η μαζική άρνηση των αγροτών της Κεφαλονιάς να πληρώσουν φόρους (που κατέληγαν υπέρ των φεουδαρχών, της πολιτικής γραφειοκρατίας και των ξένων επικυρίαρχων) κατά τα έτη 1800 και 1801 (επί «Ιονίου Πολιτείας»), η οποία εξελίχθηκε σε βίαιη εξέγερση, μέχρι που το 1803 ο διοικητής των Ιονίων Νήσων Μοτσενίγος αναγκάστηκε να καταργήσει το φόρο της δεκάτης.

 
ζ) Κίνημα «Ρεμπέκα»: Κατά τις δεκαετίες του 1830 και 1840 αναπτύχθηκε με το όνομα αυτό στην Ουαλία ένα κίνημα φτωχών αγροτών, που συνήθως μεταμφιεσμένοι σε γυναίκες, έκαιγαν τους σταθμούς των διοδίων, τα οποία είχαν κάνει πανάκριβες τις μετακινήσεις τους και συνεπώς τα λειτουργικά έξοδα του επαγγέλματός τους, με καταστροφικές συνέπειες για την επιβίωσή τους. Αν και η πολυετής δράση τους δεν πέτυχε την κατάργησή τους, εν τούτοις οδήγησε στη μείωση της τιμής των διοδίων και των ενοικίων που πλήρωναν στους ιδιοκτήτες γης.

 

η) Η δίκη του Μαρξ: Εδώ δεν θα ασχοληθούμε με το τεράστιο επαναστατικό, επιστημονικό και πολιτικό έργο του Καρλ Μαρξ, αλλά με ένα μεμονωμένο επεισόδιο της δράσης του, που εντάσσεται στο θέμα που εξετάζουμε. Το 1849, εποχή επαναστατικού αναβρασμού στην Ευρώπη, ο Μαρξ δικάστηκε για «παρακίνηση σε εξέγερση» επειδή προπαγάνδιζε μέσα από την εφημερίδα του την άρνηση πληρωμής φόρων στις αντιδραστικές κυβερνήσεις των γερμανικών κρατιδίων. Η απάντησή του στο επιχείρημα ότι η άρνηση πληρωμής φόρων «δεν είχε νομική βάση» ήταν ότι η νομιμότητα δεν είναι αιώνια και απαρασάλευτη, ότι αλλάζει ανάλογα με τις ανάγκες της ζωής, ότι η επανάσταση παράγει νέο δίκαιο, κι ότι είναι ηθικό δικαίωμα των ανθρώπων να αντιστέκονται και να αρνούνται να εφαρμόσουν νόμους που είναι αντίθετοι με τις ανάγκες της ζωής. Για την ιστορία, να πούμε ότι το δικαστήριο, στο οποίο συμμετείχαν και ένορκοι, τον αθώωσε. Λέγεται μάλιστα ότι ο πρόεδρος των ενόρκων ανακοινώνοντας την αθώωση, ευχαρίστησε το Μαρξ για την απολογία του, που αποτέλεσε γι’ αυτούς μια ιδιαίτερα κατατοπιστική διάλεξη.

 

θ) Θορώ: Ο αμερικανός συγγραφέας Χένρι Ντέιβιντ Θορώ εξέδωσε το 1849 το δοκίμιό του με τον τίτλο «Πολιτική Ανυπακοή», όπου διακήρυσσε την άρνηση συνεργασίας και υποστήριξης σε μια κυβέρνηση που προβαίνει σε άδικες πράξεις προς όφελος μιας μικρής μειοψηφίας. Η στάση του πυροδοτήθηκε από την ηθική του αγανάκτηση απέναντι στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο των ΗΠΑ κατά του Μεξικού και απέναντι στη διατήρηση της δουλείας. Ο ίδιος για τους λόγους αυτούς αρνήθηκε να πληρώσει φόρους και με την κατηγορία αυτή φυλακίστηκε. Τις ιδέες του έχουν επικαλεστεί κατά καιρούς υποστηρικτές διαφόρων τάσεων, από τους οπαδούς της μη-βίας έως και του αναρχισμού.

 

ι) Γκάντι: Ο ινδός ηγέτης Μαχάτμα Γκάντι, που πρωτοστάτησε στον αγώνα πολιτικής χειραφέτησης του λαού του και εν τέλει απόσπασης της χώρας του από τη Βρετανική Αυτοκρατορία, χρησιμοποίησε κατά κόρον το όπλο της πολιτικής ανυπακοής. Αρχικά στη Νότια Αφρική, όπου ζούσε τότε, έπαιξε καθοδηγητικό ρόλο το 1913 στην απεργία των ινδών μεταλλωρύχων κατά του κεφαλικού φόρου που τους επέβαλε η βρετανική αυτοκρατορία, με επιτυχή αποτελέσματα. Ειδικότερα, έκανε χρήση του «χαρτάλ», μιας ινδικής παράδοσης άρνησης εργασίας - ιεροτελεστίας, που επί της ουσίας ισοδυναμούσε με πολιτική απεργία. Το 1930 στην Ινδία με παρότρυνσή του, οι χωρικοί σταμάτησαν να πληρώνουν φόρους στην επικυρίαρχη Βρετανία και να αγοράζουν προϊόντα της αγγλικής υφαντουργίας, ενώ προκηρύχθηκε και μια 24ωρη πολιτική απεργία (χαρτάλ), με επιτυχημένα αποτελέσματα. Το 1932 και το 1933 έκανε ο ίδιος απεργίες πείνας με πολιτικά αιτήματα. Το 1939 κήρυξε εκστρατεία πολιτικής ανυπακοής με αίτημα την πλήρη ανεξαρτησία, η οποία (ανεξαρτησία) υλοποιήθηκε το 1947, όταν η Βρετανία, αποδυναμωμένη πλέον από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αδυνατούσε να διατηρήσει τον άμεσο έλεγχο πάνω στην Ινδία και συναίνεσε στην ίδρυση ανεξάρτητου κράτους, διασπασμένου όμως σε Ινδία και Πακιστάν. Ο Γκάντι, στην πράξη τουλάχιστον, δεν μπορούμε να πούμε ότι ήταν συνεπής οπαδός της μη-βίας, αφού στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τάχθηκε υπέρ της στρατολόγησης των Ινδών στο βρετανικό στρατό. Ήταν αναμφισβήτητα ένα μεγάλος ηγέτης για το λαό του, που έκανε πολύ έξυπνη χρήση των μεθόδων πολιτικής ανυπακοής. Εν τούτοις, οι θεωρίες περί της μη-βίας ως πανάκειας, που έχουν πλαστεί γύρω από το πρόσωπό του, δεν είναι ορθές, αν μάλιστα λάβουμε υπόψη ότι παράλληλα το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα των Ινδών είχε και άλλους ηγέτες και χρησιμοποίησε και άλλες μεθόδους.

ια) Μ.Λ.Κινγκ: Ο πάστορας Μάρτιν Λούθερ Κινγκ αποτελεί εμβληματική μορφή του αγώνα των μαύρων των ΗΠΑ ενάντια στις ποικιλόμορφες διακρίσεις που υπήρχαν σε βάρος τους. Πρωτοστάτησε σε αυτόν από το 1955 μέχρι τη δολοφονία του το 1968. Η δράση του ξεκίνησε το 1955, όταν μια μαύρη μοδίστρα, η Ρόζα Παρκς, αρνήθηκε να σηκωθεί από τη θέση της στο λεωφορείο για να καθήσει ένας λευκός επιβάτης, με συνέπεια να φυλακιστεί και να ξεσπάσει μακροχρόνιο μποϋκοτάζ των μαύρων κατά της τοπικής λεωφορειακής γραμμής. Συμμετείχε σε πολυάριθμες μαζικές πορείες και ειρηνικές καμπάνιες, εκφωνώντας με ρητορική δεινότητα μνημειώδεις λόγους. Επικαλούνταν τη μαζική μη-βίαιη πολιτική ανυπακοή. Κατά τα τελευταία χρόνια της δράσης του η πολιτική της μη-βίας έχασε μεγάλο μέρος της ακτινοβολίας της, γιατί απέναντι στις σκληρές επιθέσεις των ρατσιστών αποδείχθηκε ουτοπική. Για το λόγο αυτό αύξησαν την επιρροή τους κινήματα όπως των «Μαύρων Πανθήρων» και της «Μαύρης Δύναμης», που δεν αποκήρυσσαν τη βία, η οποία άλλωστε είχε γίνει πράξη σε πολλές διαδηλώσεις μαύρων. Παρόλα αυτά, ο Μ.Λ.Κινγκ έμεινε πάντα στο πλευρό των αγωνιζόμενων, ακόμα κι αν αυτοί δεν περιορίζονταν σε ειρηνικά μέσα.

ιβ) Κίνημα κατά του «Poll-tax»: Το 1987, επί πρωθυπουργίας Μάργκαρετ Θάτσερ, αποφασίστηκε η επιβολή, αρχικά στη Σκωτία, ενός κοινωνικά άδικου φόρου, αντιστρόφως ανάλογου προς τη φοροδοτική ικανότητα καθενός, που ονομάστηκε από το λαό «poll-tax». Ο σκωτσέζικος λαός ανέπτυξε ένα κίνημα άρνησης πληρωμής του, με αποτέλεσμα το 1/3 των υποχρέων (περίπου 1 εκατομμύριο άνθρωποι) να μην τον πληρώσουν. Το 1990 ο φόρος ήρθε να επιβληθεί και στην υπόλοιπη Βρετανία, για να αντιμετωπίσει κι εδώ ένα μαζικό κίνημα άρνησης, με αποτέλεσμα από τα 35 εκατομμύρια υπόχρεους τα 18 εκατομμύρια να μην τον πληρώσουν. Το κίνημα αυτό μαζικής πολιτικής ανυπακοής δεν περιορίστηκε στη μη συμμόρφωση, αλλά επεκτάθηκε σε μαζικές και βίαιες διαδηλώσεις. Συνδυάστηκε επίσης με άρνηση υπαλλήλων να εισπράξουν το φόρο. Αποτέλεσμα ήταν όχι μόνο να καταργηθεί ο νόμος αλλά και να πέσει η κυβέρνηση Θάτσερ.

ιγ) «Κίνημα Δεν Πληρώνω»: Απέναντι στην κατάφωρα άδικη πολιτική των μνημονίων, στην επιδεινούμενη οικονομική ασφυξία και στην καταπάτηση κάθε έννοιας νομιμότητας και συνταγματικότητας από τις κυβερνήσεις, αναπτύχθηκε το αυθόρμητο λαϊκό «κίνημα δεν πληρώνω», αρχικά ως κίνημα άρνησης πληρωμής των διοδίων και στη συνέχεια των διαφόρων ειδών χαρατσιών, μαζί με επανασυνδέσεις ρεύματος, νερού κλπ. Σήμερα συνεχίζει τη δράση του στα μέτωπα των πλειστηριασμών και της υπεράσπισης των δημόσιων και κοινωνικών αγαθών.

ιδ) Η μαζική άρνηση αξιολόγησης των δημοσίων υπαλλήλων: Τους τελευταίους μήνες πριν από την πτώση της κυβέρνησης Σαμαρά, αναπτύχθηκε ένα μαζικό κίνημα άρνησης των δημοσίων υπαλλήλων να τηρήσουν τις διαδικασίες του νόμου-παγίδα για την δήθεν «αξιολόγησή» τους, που αποσκοπούσε στη δικαιολόγηση μαζικών απολύσεών τους. Αν και το κίνημα αυτό πέρασε σχετικά απαρατήρητο, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι σε κάποιους κλάδους, όπως των εκπαιδευτικών, είχε πολύ μεγάλη συμμετοχή, συμμετείχαν δε σε αυτό ακόμη και εκλεγμένοι δήμαρχοι και περιφερειάρχες. Το κίνημα αυτό συνέβαλε στην πτώση της κυβέρνησης και μέχρι στιγμής έχει οδηγήσει στο πάγωμα του νόμου.

6._ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΥΠΑΚΟΗΣ

Τα ηθικά θεμέλια που κάθε φορά επικαλούνται τα υποκείμενα της πολιτικής ανυπακοής μεταβάλλονται μέσα στην πορεία του χρόνου, ανάλογα με το βαθμό συνειδητότητας που έχει κατακτηθεί στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή.

Ο Προμηθέας επικαλείται την «αγάπη για τον άνθρωπο», στην ουσία το πανίσχυρο ένστικτο επιβίωσης που είχε ο άνθρωπος, όπως και κάθε ζωντανός οργανισμός. 
Η Αντιγόνη επικαλείται τους «άγραφους νόμους των θεών», που μέσα από το τότε σύστημα αξιών αντανακλούσαν βαθιά εδραιωμένους κανόνες για τη ζωή των ανθρώπων. 
Ο Ιησούς και τα θρησκευτικά κινήματα – «αιρέσεις» - τάγματα επικαλούνται «τους άγραφους νόμους του ενός και μοναδικού Θεού», που κι αυτοί στην πραγματικότητα αντανακλούν ιδέες και ανάγκες ανθρώπων. 
Μετά την Αναγέννηση, το Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση, εγκαταλείπονται τα θρησκευτικά επιχειρήματα και γίνεται επίκληση του «φυσικού δικαίου» και εννοιών όπως «τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη», η «ισότητα», η «ελευθερία», η «κοινωνική δικαιοσύνη» και «το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών». 
Η τελευταία μεγάλη τομή στην ανθρώπινη σκέψη γίνεται από το Μαρξ, που πλέον αναγάγει σε υπέρτατη αρχή την «ιστορική αναγκαιότητα», δηλαδή το τι επιτάσσει η δυναμική διατήρησης και προόδου της ζωής, η οποία (δυναμική) πηγάζει όχι από αφηρημένες ιδέες αλλά από την εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων.

7._ Η ΕΝ ΜΕΡΕΙ ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΥΠΑΚΟΗΣ ΒΑΣΕΙ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Το ισχύον σήμερα Σύνταγμα της Ελλάδας, το οποίο ψηφίστηκε το 1975 αμέσως μετά την πτώση της Χούντας και είναι επηρεασμένο από το κλίμα της εποχής, προβλέπει στην τιτλοφορούμενη ως «ακροτελεύτια διάταξή» του, δηλαδή στο άρθρο 120, τα εξής:

- Στην παράγραφο 2 ότι «Ο σεβασμός στο Σύνταγμα και στους νόμους που συμφωνούν με αυτό και η αφοσίωση στην Πατρίδα και τη Δημοκρατία αποτελούν θεμελιώδη υποχρέωση όλων των Ελλήνων». Άρα δεν υπάρχει υποχρέωση να σέβεσαι, δηλαδή να τηρείς όσους νόμους δεν συμφωνούν με το Σύνταγμα. Η πολιτική ανυπακοή εδώ αναγνωρίζεται ως νόμιμη, εάν και εφόσον θεωρηθεί ότι βασίζεται στους θεμελιώδεις κανόνες του Συντάγματος.

- Στην παράγραφο 4 ότι «Η τήρηση του Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων, που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με τη βία». Άρα στην περίπτωση αυτή, όταν έχουμε να κάνουμε όχι απλά με αντισυνταγματικούς νόμους αλλά με απόπειρα βίαιης κατάλυσης του Συντάγματος, υπάρχει όχι απλά δικαίωμα αλλά υποχρέωση αντίστασης με κάθε μέσο.

Το Σύνταγμα λοιπόν της Ελλάδας νομιμοποιεί εν μέρει την πολιτική ανυπακοή, εάν και εφόσον συντρέχουν οι παραπάνω προϋποθέσεις.

Βέβαια, εδώ πρέπει να παρατηρήσουμε ότι υπάρχουν ιστορικές στιγμές όπου η ίδια η ζωή επιβάλλει την υπέρβαση ακόμα και αυτών των ορίων που θέτουν τα συντάγματα, επιβάλλουν δηλαδή μια πολιτική ανυπακοή απολύτως παράνομη.

Και ακόμα παραπέρα, υπάρχουν ιστορικές στιγμές όπου η ζωή επιβάλλει την δημιουργία νέων συνταγμάτων μέσα από μια συντακτική συνέλευση, δηλαδή μέσα από μια επανάσταση. Εδώ να σημειώσουμε ότι η αρχή που προαναφέραμε, ότι «η επανάσταση παράγει δίκαιο» (δηλαδή νέους νόμους) έχει πλέον γίνει αποδεκτή και από τους καθηγητές πανεπιστημίου συνταγματικού δικαίου των νομικών σχολών, που αναγνωρίζουν ότι μια επανάσταση μπορεί να δημιουργήσει από το μηδέν ένα εξολοκλήρου καινούργιο σύνταγμα, μέσω της λεγόμενης «συντακτικής συνέλευσης».

8._ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΥΠΑΚΟΗ ΩΣ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΠΡΟΟΔΟΥ

Ο γνωστός αμφισβητίας συγγραφέας Όσκαρ Ουάιλντ έγραψε ότι «Η ανυπακοή αποτελεί αρχέγονη αρετή του ανθρώπου. Διά της ανυπακοής γεννήθηκε η πρόοδος, διά της ανυπακοής και της εξέγερσης».

Σε εποχές ευμάρειας, ηρεμίας και ασφάλειας, θα ήταν ίσως δύσκολο να εξηγήσουμε την αναγκαιότητα της πολιτικής ανυπακοής. Σήμερα, απέναντι σε ένα εξαχρειωμένο, βάρβαρο, ληστρικό και άκρως επικίνδυνο καπιταλιστικό σύστημα, είναι πολύ πιο εύκολο. Μια ελάχιστη μειοψηφία μέσα σε κάθε χώρα αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο συνολικά, ελέγχει όλες τις πλουτοπαραγωγικές πηγές και όλα τα επιστημονικά επιτεύγματα, χρησιμοποιώντας τα για τη διαιώνιση της κυριαρχίας της. 

Για χάρη του καπιταλιστικού κέρδους ολόκληροι λαοί εξαθλιώνονται, εξαχρειώνονται, αποχαυνώνονται, δηλητηριάζονται, οδηγούνται σε αργό θάνατο ή αλληλοσκοτώνονται σε πολέμους. Όπως στο μύθο του Προμηθέα, έτσι και τώρα υπάρχουν τεράστιες ανακαλύψεις που μπορούν να φέρουν τα πάνω κάτω στην καθημερινή ζωή της ανθρωπότητας, να μειώσουν κάθετα τον απαραίτητο χρόνο εργασίας, να απελευθερώσουν τεράστιο ελεύθερο χρόνο άρα και δημιουργικές δυνάμεις για κάθε άνθρωπο χωριστά και για την ανθρωπότητα συνολικά. Και παρόλα αυτά, τα πολύτιμα αυτά εργαλεία, όπως κάποτε κρατούσε τη φωτιά για τον εαυτό του ο Δίας, έτσι τα κρατά ως ατομική ιδιοκτησία στα χέρια της η μεγαλοαστική τάξη.

Με αυτά τα δεδομένα, η πολιτική ανυπακοή γίνεται πλέον ελάχιστο δικαίωμα αλλά και υποχρέωση κάθε ανθρώπου. Γιατί αποτελεί πλέον όρο επιβίωσης για την ανθρωπότητα, όπως πήρε στα χέρια της τη φωτιά από τον Προμηθέα, να πάρει στα χέρια της τα μέσα παραγωγής και την επιστήμη, που σήμερα τα καρπώνεται μια ελάχιστη μειοψηφία.